Tarihte Erciş ve çevresinde kurulan küçük yerleşimler bulunmaktadır. "Şehir" ölçeğinde ilk yerleşim ise Erken Demir Çağı'na M.Ö. 13. yüzyıla kadar uzanır. İlk adları "Subar"olan Hurriler tarafından kurulduğu değerlendirilen yerleşimin olduğu alan günümüzde "Grekol" olarak bilinir. Buraya eskiden "Kız Varvar" denilmekteydi. 6-7 bağımsız mahalden oluşmaktaydı. Urartu sonrası buraya İskitler yerleşti.

İkinci önemli yerleşim Zernaki Tepe'nin batı ucundaki ilk Urartu başkentinin kurulduğu "Arzaşkun"dur. M.Ö. 900 yılında kral Aramu tarafından kurulan antik şehir; iki odalı ve ön avlulu evlerin, dik kesişen cadde ve sokakların inşa edildiği en eski ızgara planlı yerleşimlerdendir. Urartu sonrasında da yerleşim devam etmiştir. Bu sahada arkeolojik kazılar devam etmektedir.

Üçüncü önemli yerleşim Doğu Roma (Bizans) döneminde günümüzde Karpuz Tepe olarak bilinen yerde yapılan Roma Kalesi etrafında kurulan "Arceş" adlı yerleşimdir. Arceş halkının Ermeni olduğunu Urfalı Mateos kaydetmiştir. Roma Kalesi önünde 1045 yılında Selçuklular ve Bizans arasında şiddetli bir savaş meydana gelmiştir. Bu Roma kalesi Selçuklu, Karakoyunlu ve Osmanlı dönemlerinde işlevini sürdürdü. Kale kapıları ve surların bir kısmı Rus işgaline kadar ayakta durmaktaydı.

Dördüncü Erciş merkez yerleşimi Selçuklu döneminde yaptırılan şimdi Göl suları altında kalmış olan Erciş Kalesi'dir. Bu devirde Erciş'in merkezi burasıdır. Selçuklu yerel beylerinden Kılıç Aslan tarafından Malazgirt Zaferi sonrasında inşa edilen Erciş Kalesi içinde bin adet ev ve değişik yapılar bulunmaktaydı. Karakoyunlu Türkmen Devleti'nin merkezi de olan Erciş kalesi, başkent 1436'da Erciş'ten Tebriz'e taşınıncaya kadar burada faaliyetini sürdürmüştür. Van Gölü sularının 1841'de taşmasıyla Erciş kaza merkezi Eganis köyüne, şimdiki yerine taşınmıştır. Beşinci Erciş merkez yerleşimi Çatakdibi/Zortul civarındaki "Akmescit" şehridir. Akmescit Selçuklular devrinde kurulmuşsa da önemini İlhanlılar zamanında elde etmiştir. İlhanlı hükümdarları Olcayto Han ve Ebu Sait Bahadır Han 14. yüzyıl başlarında Akmescit'te para bastırmıştır. Erciş'in merkezi olan Akmescit bu dönemde İlhanlı ülkesinde en zengin bölgeler arasındadır. Akmescit'in Havuzbulak, Körbulak, Kollu, Ağırnas vb. mahalleleri bulunmaktaydı. Sabri tarihine göre Türkmenlerin önemli yerleşimi olan Akmescit, 1514-1812 yılları arasında devam eden Osmanlı-İran savaşları sırasında harap olmuştur.

Altıncı Erciş merkez yerleşimi, Zilan Deresi Ilıca mevkii doğusunda Şehirpazar köyü civarındaki "Argun Şah Pazarı/Argun Han Pazarı-Aladağ Pazarı" olarak tarihlerde ifade edilen yerdir. İranlı tarihçi Reşüdiddin'in aktardıklarına göre; Van Gölü kuzeyinde Aladağ İlhanlıların yaylak ve avlakı idi. (Buraya Türkmen kabilelerin yanı sıra Moğol kabileler de yerleşmişti). Tebriz'den ve Olcayto zamanında merkez olan Sultaniye'den Aladağ'a yaylağa geliyorlardı. İlhanlı Argun Han orada bir saray inşa etmiş, etrafında köşkler yaptırmış, mahalle ve çarşılar oluşturmuş, ordugahını bir şehir haline getirmişti. Bazı Moğol Han'larının kılıç kuşanma ve tahta çıkış merasimi de burada yapıldı..." demiştir.

Argun Şah Pazarı'na gelen meşhur seyyah Marco Polo burada İlhanlı ordusunun geçiş merasimini anlatmıştır. İlhanlı geleneğini sürdüren Karakoyunlular da burada kılıç kuşanma merasimi yapmıştır. Timur ve oğlu Şahruh'da Erciş seferi sırasında Argun Şah Pazarı'na gelmiştir. Timur'un bu bölgede "Akbulak ve Şorbulak" adlı yerleri de ziyaret etmiştir. Buranın adını bazı Orta çağ tarihçileri "Nevşehir" olarak da kaydetmişlerdir. Erciş'in önemli bir yerleşimi de Vanyolu'nda kümbet ve petrolden başlayarak Van Gölü'ne kadar uzanan "Beylerkenti" idi. Burası büyük bir yerleşim birimi olmakla birlikte Erciş idari merkezi olmamıştır.

Mehmet Fatih Bekirhan